Clichés: daar heeft iedereen een broertje aan dood!

De Kleine Mevrouw is nog altijd bezig met leren lezen. En terwijl zij de spannende griezelverhalen van Paul van Loon inmiddels achter zich heeft gelaten, kom ik tot een realisatie. Die kribbige tante Agaat is net zo voorspelbaar als het wisselen van de seizoenen, een cliché. En dat bracht me op het idee voor dit blog over clichés en waarom je ze beter kunt vermijden.

Wat zijn clichés eigenlijk?

Allereerst, laten we helder krijgen wat clichés precies zijn. Ze zijn die veelgebruikte zinnen of ideeën, die zo vaak zijn herhaald dat ze hun glans en impact hebben verloren. Denk bijvoorbeeld aan “stil als een muis” of “zo sterk als een os”. Ze zijn, in wezen, de Tante Agaats van het literaire landschap, die je tekst in een oogwenk van fris en origineel kunnen veranderen in iets voorspelbaar en vermoeiend.

Waarom gebruiken we zo graag een cliché?

Clichés geven een gevoel van vertrouwdheid en comfort. Daardoor kunnen ze ons helpen ons begrepen en verbonden te voelen met anderen. Zeker als we niet weten wat we moeten zeggen. Daarnaast komen clichés vaak goed van pas om complexe ideeën in eenvoudige taal uit te drukken. En dat maakt je tekst makkelijker te begrijpen. Het gemak en het comfort van clichés maken ze dus aantrekkelijk.

Neem bijvoorbeeld de uitdrukking “een doorn in het oog”. Dit cliché wordt zo vaak gebruikt om irritatie of ergernis uit te drukken dat het zijn effect heeft verloren. In plaats van een levendige uitdrukking van ongemak, komt het nu over als een luie manier om een emotie te beschrijven. In plaats van deze uitgekauwde uitdrukking te gebruiken, zou je iets kunnen zeggen als hij ergert me tot op het punt dat het voelt alsof ik op een cactus zit. Tikkeltje overdreven? Vast wel, maar het is origineel en je lezer snapt precies wat je bedoelt!

De positieve kanten van clichés

Het liefst lees ik teksten zonder clichés, maar natuurlijk heeft een cliché heus wel waarde. Anders zouden ze niet zo vaak gebruikt worden, toch?

1. Vertrouwdheid en begrip: Clichés zijn door hun aard bekend en gemakkelijk te begrijpen. Ze helpen ons om snel en efficiënt ideeën te communiceren. Bijvoorbeeld, als je zegt dat iets “zo helder is als kristal”, weet iedereen meteen dat je bedoelt dat iets heel duidelijk is.
2. Culturele verbinding: Clichés kunnen een gevoel van culturele verbondenheid creëren. Ze bevatten vaak verwijzingen naar gedeelde ervaringen of waarden, en kunnen zo een gevoel van saamhorigheid bevorderen.
   Voorbeeld:
   Tijdens een familiefeestje let niemand op de klok. Wanneer iemand opmerkt dat het al laat is, lacht een ander en zegt: “Ach, gezelligheid kent geen tijd!” Dit cliché versterkt hun gevoel van saamhorigheid en herinnert aan hun gedeelde waardering voor ‘gezelligheid’.
3. Gebruik in poëzie en liedteksten: Clichés kunnen effectief zijn in poëzie en songteksten, waar herhaling en ritme belangrijk zijn. Met een cliché kun je dan sterke beeldspraak genereren.
4. Humor: Door clichés op een onverwachte manier of ongewone context in te zetten, kun je er humor mee creëren.
   Voorbeeld:
   Een appeltje voor de dorst. Dit cliché wordt normaal gesproken gebruikt om te refereren naar iets dat wordt gespaard voor later, meestal geld. Maar stel je voor dat we het in een ongewone en letterlijke context plaatsen:

“In het rijk waarin Martha woonde, was sparen een heel andere zaak. Ze had geen bankrekening of pensioenfonds, in plaats daarvan spaarde ze appels. ‘Je weet maar nooit wanneer je een appeltje voor de dorst nodig hebt,’ zei ze altijd. En dus bewaarde ze zorgvuldig een mand vol glimmende groene appels onder haar bed. Want in haar wereld kon dorst soms alleen worden gelest door de sappige beet van een Granny Smith.”

In deze context nemen we het cliché “Een appeltje voor de dorst” letterlijk, wat een humoristisch beeld oplevert van een vrouw die appels spaart als een soort pensioenfonds. Het speelt met de verwachtingen van de lezer en draait het cliché op een grappige en verrassende manier om.

5. Uitdrukking van universele waarheden: Hoewel clichés vaak worden bekritiseerd omdat ze niet origineel zijn, kunnen ze soms universele waarheden op een eenvoudige manier uitdrukken. Zo wordt het cliché “liefde maakt blind” al eeuwenlang gebruikt, maar het kan nog steeds krachtig zijn bij het uitdrukken van het idee dat mensen vaak de fouten van hun geliefden niet zien.
6. Bij gebrek aan beter: Soms zijn clichés de beste manier om een bepaalde emotie of situatie te beschrijven, simpelweg omdat ze zo nauwkeurig en to the point zijn. In zulke gevallen kunnen ze effectief worden gebruikt zonder dat ze de tekst clichématig maken.
   Voorbeeld:
   Denk maar eens aan het cliché “stilte voor de storm” in een spannende roman. Hoewel het een bekende uitdrukking is, blijft het een effectieve manier om een dreigende sfeer te creëren, waarin de lezer voelt dat er iets op het punt staat te gebeuren. Dit cliché vat in vier woorden een complex gevoel van spanning, anticipatie en onzekerheid samen, wat het in bepaalde contexten de beste keuze maakt.

Waarom wil je clichés mijden als de pest?

Er zitten dus heus wel voordelen aan het gebruik van clichés, maar ze belemmeren ook je creativiteit en vermogen om authentiek te communiceren.

Een groot nadeel bij het gebruik van clichés is dat ze als onzichtbare ketenen onze creativiteit kunnen belemmeren. Stel je voor dat jij – als een plaat die blijft hangen – steeds maar weer dezelfde uitdrukkingen blijft herhalen. Dat is natuurlijk niet prettig lezen en ontzettend saai voor je lezer. Voor je het weet, verlies je de aandacht van je publiek en gaat je boodschap verloren. Jakkie!

Clichés zijn vluchtwegen

Bovendien fungeren clichés als gemakkelijke ontsnappingsroutes die ons de noodzaak ontnemen om echt te graven naar wat we willen overbrengen. Je kunt je dus achter een cliché verschuilen, waardoor je niet jouw eigen gedachten en emoties hoeft te verwoorden. Terwijl die kwetsbaarheid je juist zoveel kan brengen.

De beperking van clichés

Clichés kunnen ook beperkend zijn in hun vermogen om precies uit te drukken wat je bedoelt. Ze zijn vaak algemeen en kunnen verschillende betekenissen hebben voor verschillende mensen, wat kan leiden tot misverstanden en een gebrek aan duidelijkheid in onze communicatie. Door in plaats daarvan onze eigen woorden te gebruiken, kunnen we preciezer en specifieker zijn over wat we willen overbrengen.

Originele teksten schrijf je zó

Goed, we streven dus naar teksten met geen -of op zijn minst zo weinig mogelijk 😉 – clichés. Maar hoe ontsnap je aan de valstrik van clichés? Enkele strategieën daarvoor zijn:

Ben je bewust van je eigen schrijfgewoonten

De eerste stap in het vermijden van clichés is om je bewust te worden van je eigen schrijfgewoonten. Let op uitdrukkingen die je vaak gebruikt of plots die je steeds weer herhaalt. Wees kritisch en stel jezelf de vraag: is dit iets dat ik al eerder heb gehoord of gelezen? Zo ja, schrap de zin en verzin iets nieuws.

Doe inspiratie op

Lees, en lees veel. En dan niet alleen binnen je favoriete genre, maar juist ook daarbuiten. Lees eens een boek over geschiedenis of brood bakken in plaats van een roman. Trek een boek uit de rekken bij de bibliotheek van een schrijver waar je nog nooit van gehoord hebt. Door een verscheidenheid aan stijlen, ideeën en stemmen te ervaren, kun je je eigen unieke stem ontwikkelen.

Durf anders te zijn

Daag jezelf uit om buiten de gebaande paden te denken. Probeer nieuwe manieren en woorden te vinden om je ideeën te uiten. In plaats van te vallen voor de gemakkelijke “ze leefden nog lang en gelukkig”, kies jij voor een onverwachte draai in je verhaal.

Clichés zijn als Tante Agaats in de wereld van het schrijven: ze kunnen je tekst voorspelbaar en oninteressant maken. Maar door bewust te zijn van je schrijfgewoonten, jezelf onder te dompelen in een zee van woorden en jezelf uit te dagen, kun je de valkuil van clichés vermijden. Want uiteindelijk is originaliteit de sleutel tot boeiend en meeslepend schrijven. Laten we dus clichés achter ons laten en de kracht van creativiteit omarmen. En dat is geen cliché!

Het mes snijdt aan twee kanten

Maar als je mij vraagt: ‘Zijn clichés nu goed of slecht?’ Dan moet ik zeggen dat de praktijk vaak minder zwart-wit is. Clichés kunnen nuttige gereedschappen zijn om complexe ideeën te verhelderen en een gevoel van verbondenheid te bevorderen. Maar overmatig gebruik van clichés kan je creativiteit smoren en oprechte communicatie behoorlijk in de weg zitten.

Clichés hebben dus zeker hun plaats in onze taal, maar we moeten ons wel bewust zijn van hun beperkingen en ze met mate gebruiken. Streef ernaar je op een oprechte manier uit te drukken bij het uiten van je eigen ideeën en emoties. Dat betekent niet dat je clichés volledig moet vermijden. Maar eerder dat je ze bewust in moet zetten. Wil je jouw teksten eens tegen het licht laten houden? Ik help je graag!