“Mama, niet kijken!” roept Kleine Mevrouw. We passeren de ondergrondse afvalcontainer, met de woorden ‘rest afval’ erop. Een foutje in de samenstelling van woorden waar ik me een paar jaar geleden geïrriteerd over uitliet en wat bij haar is blijven hangen. Ik negeer de fout inmiddels vakkundig, maar volgens haar word ik ‘ziedend’ als ik het zie. En ergens heeft ze ook wel gelijk: in mijn wereld van taal, waar een lettergreep het verschil kan maken tussen correct en incorrect, is dit eigenlijk geen kleinigheid.
De charme van de samenstelling
Samenstelling in het Nederlands is een kunstvorm. Wanneer twee zelfstandige woorden samensmelten tot één concept, zoals ‘bovenwoning’, ‘arbeidsovereenkomst’ of ‘softwareontwikkelaar’, ontstaat er iets magisch. Maar het gaat niet altijd goed. Net als in de liefde kan een verkeerde match leiden tot ongewenste complicaties.
De basis van samenstellingen
Bij het vormen van Nederlandse woordsamenstellingen draait het allemaal om het naadloos samenvoegen van woorden tot één helder concept. De basisregel is eenvoudig: wanneer twee of meer zelfstandige woorden samen één betekenis vormen, schrijven we ze aan elkaar. Denk aan voorbeelden als ‘klantenservice’, ‘projectmanagement’ of ‘snelheidsmeter’. Maar het is niet altijd zo rechttoe rechtaan. Soms moeten we een koppelteken gebruiken, bijvoorbeeld bij getallen (’20-jarige’) of om uitspraakproblemen te voorkomen (‘zee-eend’). Ook samenstellingen met een afkorting, denk aan ‘tv-programma’, krijgen een verbindingsstreepje.
Oorsprong van het woord
Daarnaast speelt ook de oorsprong van het woord een rol: leenwoorden volgen vaak hun eigen regels en kunnen tot unieke samenstellingen leiden. De kunst van het correct samenstellen van woorden ligt in het begrijpen en toepassen van deze regels, zodat de samenstelling natuurlijk aanvoelt en de gewenste betekenis duidelijk overkomt. En daarvoor moet je beseffen dat de woorden die je samenvoegt een nieuwe, specifieke betekenis krijgen die verloren gaat als ze los geschreven worden.
Samenstellingen: een delicaat samenspel
In de praktijk zie je echter vaak dat dat besef niet zo algemeen is als je zou denken. Wanneer heb jij, bijvoorbeeld, voor het laatst ergens gelezen dat iemand ‘opzoek is naar’ in plaats van ‘op zoek is naar’? ‘Opzoek zijn naar’ kan niet. Iets opzoeken wel: dat betekent dat je iets aan het opzoeken bent, bijvoorbeeld in een boek of database. ‘Op zoek zijn naar’ daarentegen geeft aan dat je ergens naar op zoek bent, zoals een persoon of een object. Een heel verschil.
Een ander voorbeeld is ‘optijd’ versus ‘op tijd’. ‘Optijd’ als één woord bestaat niet in het Nederlands, het correcte gebruik is ‘op tijd’, wat betekent dat je ergens op het juiste tijdstip arriveert.
Maar ook bij langere samenstellingen gaat het vaak mis. Denk maar aan ‘lange termijn planning’. Dat bestaat als woordgroep niet: het moet toch echt aan elkaar: ‘langetermijnplanning’ is correct. Of samenstellingen met ‘sociale media’. Zoals ’sociale media beleid’, wat de indruk wekt dat het over beleid van een sociale media-organisatie gaat, terwijl je waarschijnlijk bedoelt dat er beleid is voor het gebruik van sociale media en daarmee schrijf je dus ‘socialemediabeleid’. Dt geldt overigens voor alle samenstellingen met sociale media erin. Ook als je de Engelse term ’social media’ gebruikt is het dus ‘socialmediabeleid’. Vind je het lastig leesbaar? Dan mag je bij deze samenstelling overigens ook gewoon een koppelteken plaatsen. En het leuke is, dat je helemaal zelf mag bepalen wáár 😉
Creatief met samenstellingen
Samenstellen is eigenlijk hartstikke eenvoudig als je gewoon de basisregels volgt. En met wat oefening wordt het zelfs leuk. Probeer maar eens een paar ongebruikelijke samenstellingen te maken. Wat dacht je van ‘gebruikersinterfacedesigngoeroe’ of ‘wetboekuitpluizer’?
Maak er een spel van. Probeer met collega’s of vrienden de meest bizarre, maar grammaticaal correcte samenstellingen te bedenken. Het is een leuke manier om je creativiteit de vrije loop te laten en tegelijkertijd je begrip van de regels te testen. Dit kan niet alleen voor veel gelach zorgen, maar versterkt ook je vaardigheid in het vormen van correcte Nederlandse samenstellingen.
Tips voor taalperfectionisten
- Het woordenboek als redder in nood: Bij twijfel, grijp altijd terug naar het woordenboek. Het is de schatkaart in de wereld van de Nederlandse taal.
- Leer de uitzonderingen uit je hoofd: Er zijn altijd uitzonderingen, zoals samenstellingen met afkortingen of getallen. Ken ze, houd ervan, gebruik ze.
- Schrijven, schrappen, leren: Oefen met het schrijven van complexe termen. Hoe meer je oefent, hoe beter je wordt.
- Digitale hulpbronnen: Er zijn talloze online tools die je kunnen helpen bij correcte woordsamenstelling. Bijvoorbeeld:
– Woordenlijst.org (Het Groene Boekje)
– Taalunie (voor spelling en taaladvies)
– Van Dale Online Woordenboek
– OnzeTaal.nl (voor spelling, grammatica, alle regels en taaladvies) - Feedback is goud waard: Laat je teksten nalezen. Een andere perspectief kan wonderen doen.
Taal is jouw gereedschap
Taal is meer dan alleen een communicatiemiddel. Het is het gereedschap waarmee we onze gedachten vormgeven en deze delen met de mensen om ons heen. In je professionele leven is het correct samenstellen van woorden een must. Zeker als precisie en duidelijkheid belangrijk zijn in je werk of om klanten te overtuigen juist voor jou te kiezen! Denk bij een woord met te veel spaties nog eens aan het ‘rest afval’ van mijn Kleine Mevrouw en lach erom. En check daarna je eigen teksten nog een keertje extra op onjuiste samenstellingen.